قدیمی ترین فرش جهان؛ شاهکاری ۲۵۰۰ ساله در دل یخ‌های سیبری
همیشه اطلاع پیدا کردن از قدیمیترین و کهن‌ترین موارد در هر حوزه‌ای برای ما جالب است. حتما کنجکاو هستید که قدیمی ترین فرش جهان را بشناسید.نام قدیمی ترین فرش جهان چیست؟ فرش پازیریک که شاید نامش را در برخی تبلیغات دیده باشید، قدیمی ترین فرش جهان است و شهرتش نه تنها بین کارشناسان، بلکه در میان علاقه‌مندان به فرش و قالی‌بافی هم بسیار بالاست. این فرش با نقش‌ها و رنگ‌های خاص خود، مهارت بی‌نظیر بافندگان قدیمی را نشان می‌دهد. آیا این فرش ایرانی است؟ چه ویژگی‌هایی دارد؟ در حال حاضر قدیمی ترین فرش جهان کجاست؟ در این مقاله قصد داریم به همه این پرسش‌ها پاسخ دهیم و تاریخچه فرش پازیریک را بررسی کنیم.
تاریخچه فرش پازیریک
اسم قدیمی ترین فرش جهان، پازیریک است. پازیریک به‌عنوان قدیمی ترین فرش جهان شناخته میشود و در سال 1328 هجری شمسی (1949 میلادی) کشف شد و توجه جهان را به خود جلب کرد. این فرش شگفت‌انگیز توسط باستان‌شناسی به نام سرگئی رودنکو و تیم او کشف شد. محل پیدا شدن فرش، یک قبر یخ‌زده از فرمانروایان سَکایی بود که در کوههای آلتا در منطقه سیبری قرار داشت؛ منطقه‌ای که میان روسیه، مغولستان، قزاقستان و چین قرار دارد.
حتما از خودتان می‌پرسید که چرا به این فرش پازیریک گفته میشود؟ علت نام‌گذاری فرش به «پازیریک» به همین منطقه بازمی‌گردد. با اینکه بافنده این فرش مشخص نیست، بیشتر کارشناسان معتقدند منشا آن به ایران باستان بازمی‌گردد. این فرش با نقشهای هندسی، حیوانات، موجودات افسانه‌ای و طرح‌های طبیعت، نشان‌دهنده مهارت بالای بافندگان قدیمی است. ارزش تاریخی و هنری آن باعث شده است این فرش به عنوان قدیمی ترین فرش جهان هنوز که هنوز است منحصربه‌فرد باشد.
فرش پازیریک مربوط به کدام دوره است و در کجا کشف شد؟
فرش پازیریک، قدیمی ترین فرش جهان، متعلق به دوره هخامنشیان است و قدمت آن را حدود ۲۵۰۰ سال تخمین زده‌اند. این فرش در مقبره‌ای یخ‌زده در دره پازیریک سیبری کشف شد و توسط سرگئی رودنکو به جهان معرفی شد.
تطابق نقوش فرش پازیریک با آثار هخامنشی، به‌ویژه نقش‌برجسته‌های تخت جمشید، نشان می‌دهد که این اثر به احتمال زیاد به همان دوره تعلق دارد. روش بافت، طرح‌های موجود روی فرش، از جمله اسب‌سواران، حیوانات نمادین، گل‌ها و اشکال هندسی، نیز این ارتباط را تایید می‌کند. اگرچه فرش پازیریک در خاک سیبری پیدا شد، اما نقوش و سبک بافت آن کاملا با فرهنگ و هنر ایران باستان همخوانی دارد.
کشف فرش در روسیه ممکن است برای بسیاری عجیب باشد، اما با توجه به تبادلات فرهنگی و هنری در دوران باستان، انتقال آثار هنری بین اقوام مختلف امری رایج بوده است.
مقاله مرتبط: انواع طرح فرش
نقشه فرش پازیریک
قدیمی ترین فرش دنیا یعنی پازیریک، نقشهای بسیار متفاوت و زیبا دارد. این فرش، شامل طرح‌های هندسی، حیوانات و نقشهای طبیعی است که هماهنگی کاملی با هنر هخامنشی دارد و جزئیات دقیق آن نشان‌دهنده مهارت بی‌نظیر بافندگان قدیمی است.
تصاویر فرش پازیریک
فرش پازیریک با نقش‌ها و رنگ‌های منحصر به فرد خود، یکی از زیباترین و تاریخی‌ترین آثار هنری جهان است. در ادامه چند تصویر از این فرش شگفت‌انگیز را مشاهده می‌کنید:
تصویری از حاشیه فرش پازیریک
تصویری از حاشیه فرش پازیریک. وجود گوزن بالدار در این فرش، نشانه‌ای از باورهای نمادین ایرانیان باستان درباره‌ی روح، جاودانگی و قدرت آسمانی است، نه اشتباه هنرمند.
تصویری از نقش کلی فرش پازیریک. این فرش بازتابی از باورها و هنر ایرانیان باستان است. در بخش میانی آن، ستاره‌های هشت پر نماد نور و زندگی هستند. در اطراف، گریفن‌های بالدار( ترکیب شیر و عقاب) به‌عنوان نگهبانان فرش دیده می‌شوند و گوزن‌های شاخ پهن نشانه‌ی باروری و روح طبیعت هستند.
در حاشیه، نقش سواره‌ها و پیاده‌ها جلوه‌ای از آیین‌های شاهانه را نمایش می‌دهد. فرش پازیریک تصویری از نطم، زندگی و تقدس در دنیای طبیعت است.
مشخصات و ویژگی های فرش پازیریک
فرش پازیریک که هم‌اکنون در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ روسیه نگهداری میشود، یکی از آثار هنری تاریخی بی‌نظیر جهان است و ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. این ویژگی‌ها عبارتند از:
- شکل و ابعاد: این فرش به شکل تقریبا مربع با ابعاد ۱.۹۸ × ۱.۸۹ متر بافته شده و اندازه آن نشان‌دهنده کاربرد در فضاهای محدود است.
- نوع گره: در بافت این فرش از گره متقارن یا گره ترکی استفاده شده که نشان‌دهنده مهارت بالای بافندگان است. استفاده از این نوع گره در فرش، باعث استحکام و تراکم بالا در آن میشود.
- تراکم گره: حدود ۳۶۰۰ گره در دسی‌متر مربع، که وضوح و ظرافت نقوش و دوام فرش را نشان می‌دهد.
- جنس نخ: نخ استفاده‌شده در این فرش، از پشم مرغوب است که لطافت، دوام و زیبایی فرش را افزایش می‌دهد.
- تنوع طرح: نقشهای به‌کار رفته در این فرش متنوع هستند و شامل حیوانات واقعی و افسانه‌ای، انسان‌ها و طرح‌های گیاهی می‌شوند که به‌صورت هماهنگ کنار هم قرار گرفته‌اند.
- رنگ غالب: رنگ اصلی فرش قرمز است و در کنار آن از رنگ‌های زرد، آبی و سبز نیز استفاده شده است.
- تکنیک بافت: نخ‌های پود کمی کشیده و چندین بار بین هر دو ردیف گره پیچیده شده‌اند تا دوام و استحکام فرش افزایش یابد.
- طرح مدرن: بافت و نقش فرش نسبت به دوران خود پیشرفته و مدرن است و جلوه‌ای فراتر از زمان خود دارد.
- قدمت تاریخی: این فرش بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت دارد و آزمایش‌های رادیواکتیو برای تعیین سال دقیق بافت نتایج متفاوتی ارائه کرده‌اند، از این رو برخی آن را اولین فرش جهان می‌نامند.
فرش پازیریک با نقش‌ها و رنگ‌های خاص خود، هم ارزش تاریخی و هنری زیادی دارد و هم نشان‌دهنده مهارت و خلاقیت بالای هنرمندان ایرانی باستان است.
نقوش فرش پازیریک
فرش پازیریک قدیمی ترین فرش جهان و یکی از آثار مهم هنر باستان است. نقوش این فرش، فرهنگ و باورهای مردم زمان خود را نشان می‌دهد. طرح و نقش فرش پازیریک شامل: اسب‌سواران، حیوانات افسانه‌ای، گوزن‌ها و طرح‌های هندسی و گل‌مانند هستند که با دقت کنار هم قرار گرفته‌اند. هر نقش علاوه بر زیبایی، نشان‌دهنده اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن دوره است و طراحی دقیق و متقارن فرش، جلوه‌ای خاص به آن داده است که در ادامه آنها را بررسی می‌کنیم:
| نقش‌ها | ویژگی‌ها | معنا و نماد |
| اسب سواران | تصویر مردان بر اسب با جزئیات و حرکات طبیعی | نماد مهارت‌های جنگی، شجاعت و مهارت و جایگاه اجتماعی |
| حیوانات | گوزن‌های با شاخ پهن و خطوط دقیق | نشان‌دهنده ارتباط با طبیعت، باروری و اساطیر ایرانی |
| گل و گیاهان | الگو‌های هندسی گل مانند با رنگ‌های زنده | تنماد زندگی، زیبایی و پایداری فرهنگی |
| اشکال هندسی | طرح‌های زاویه‌دار و متقارن در حاشیه | نشان‌دهنده نظم، تعادل و هماهنگی |
| حاشیه‌های تزئینی | ترکیب حیوانات و گل‌ها در قاب دور فرش | تاکید بر جزئیات و اهمیت قاب‌بندی در بافت |
| نماد‌های سلطنتی | ستون‌‌ها و عناصر معماری شاهانه | یادآوری قدرت، سلطنت و ارتباط معماری با هنر فرش |
دلایل ایرانی بودن فرش پازیریک چیست؟
تاریخچه فرش ایرانی نشان می‌دهد که در طول تاریخ، ایران یکی از مهم‌ترین قدرت‌ها در این هنر و مهد هنر قالی‌بافی در دنیا بوده است. اما آیا فرش پازیریک به‌طور قطع ایرانی است و قدیمی ترین فرش ایران محسوب میشود؟ در مورد اصالت فرش پازیریک، هیچ نظر قطعی وجود ندارد. این فرش بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت دارد. بنابراین نسبت دادن آن به یک کشور خاص صرفا بر اساس حدس و گمان است و نمی‌توان با اطمینان صددرصد گفت که ایرانی است یا نه.
با این حال، برخی شواهد نشان می‌دهد این فرش متعلق به تاریخ ایران است. این شواهد شامل:
- طرح‌های خاص و ایرانی: در این فرش حیوانات افسانه‌ای، از جمله شیر بالدار (گریفین) و گوزن زرد که ۲۴ بار تکرار شده‌اند، مشاهده می‌شوند که هر دو جزو موجودات اسطوره‌ای ایران باستان محسوب می‌شوند.
- رنگبندی: رنگ قرمز غالب در این فرش، یکی از رنگ‌های اصلی مورد استفاده در قالی‌های دوره هخامنشی است. همین رنگبندی به عنوان یک نشانه مهم در نسبت دادن فرش به ایران باستان مطرح میشود.
- تکنیک و مهارت بافت: فرش پازیریک با گره‌های متقارن بافته شده است. این نوع بافت نشان‌دهنده دقت و مهارت بالای بافندگان و کیفیت عالی فرش است.
- جنس نخ: نخ فرش پازیریک از پشم با کیفیت بالا است؛ این ویژگی با سابقه درخشان ایران در بافت فرش‌های دستباف همخوانی داشته و احتمال ایرانی بودن آن را تقویت می‌کند.
- شباهت به تخت جمشید: نقش‌ها و طراحی فرش پازیریک شباهت زیادی به نگاره‌های برجسته تخت جمشید در دوران هخامنشی دارد. یکی از طرح‌های معروف تخت جمشید، تصویر اسب‌سوارانی است که به صورت دو نفر در میان، یا روی اسب‌ها نشسته‌اند یا کنار آنها ایستاده‌اند. جالب اینکه این نقش در حاشیه فرش پازیریک ۲۸ بار تکرار شده است.
در نهایت، هرچند نظریه‌های مختلفی درباره محل بافت فرش پازیریک وجود دارد، اما بسیاری از کارشناسان و ایرانی‌ها بر این باورند که این فرش احتمالاً توسط ایرانیان بافته شده و نشان‌دهنده مهارت و هنر فرش‌بافی ایران باستان است.
اشیاء همراه فرش: زمانی که سرگی رودنکو فرش پازیریک را در منطقه پازیریک کشف کرد، تابوتی حاوی مومیایی یک پادشاه هخامنشی نیز پیدا شد و فرش بر روی آن قرار داشت. این موضوع احتمال ایرانی بودن فرش را تقویت می‌کند.
فرش پازیریک کجا نگهداری میشود؟
اکنون قالی پازیریک کجاست؟ اگر قصد دیدن فرش پازیریک را دارید باید به کشور روسیه و شهر سن پترزبورگ سفر کنید، جایی که این فرش تاریخی در موزه آرمیتاژ نگهداری میشود. موزه آرمیتاژ یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های جهان است و آثار با ارزش متعددی در آن نگهداری میشود.
اگر قصد بازدید از این موزه را دارید، بهترین زمان سفر، فصل بهار یا تابستان است، زمانی که هوا مساعد و بازدید از آثار تاریخی و گنجینه‌های موزه راحت‌تر است. فرش پازیریک اکنون به‌عنوان قدیمی ترین فرش جهان، بخشی ارزشمند از مجموعه‌های آرمیتاژ محسوب میشود و بازدیدکنندگان زیادی را به خود جذب می‌کند.
نظرات کارشناسان درباره فرش پازیریک
کارشناسان و مورخان زیادی درباره خاستگاه و مبدا فرش پازیریک نظرات خود را بیان کرده‌اند. پاسخ‌ها نشان می‌دهد که آنها درباره محل بافت فرش پازیریک اتفاق نظر ندارند. برخی از این نظرات عبارت‌اند از:
سرگئی رودنکو (کاشف فرش پازیریک): او معتقد است که طرح‌های فرش پازیریک شباهت زیادی به آثار هخامنشی دارد و احتمالا این فرش در ایران بافته شده است.
جیمز اوپی (متخصص فرش): این کارشناس فرش می‌گوید که فرش پازیریک توسط عشایر و با الهام از طرح‌های ایرانی بافته شده است.
جنی هاسکو (محقق تاریخ): معتقد است این فرش شباهت‌هایی با سایر وسایل باستانی سیبری دارد و ریشه آن مربوط به همان منطقه است، اگرچه ممکن است ایده‌ی آن از جای دیگری گرفته شده باشد.
دیوید استروناخ ( تاریخ‌نگار): او باور دارد که طرح و نقوش فرش بدون شک به ایران تعلق دارد، اما ممکن است توسط عشایر همان منطقه سیبری بافته شده باشد.
علی حصاری (کارشناس ایرانی): این کارشناس ایرانی با رد نظریه بافت عشایر می‌گوید طراحی پیشرفته فرش نشان می‌دهد که این اثر در مناطق شهری بافته شده است نه توسط عشایر.
دیگر فرش‌های مشهور ایران
بهتر است بدانید که پازیریک تنها فرش مشهور ایران نیست. بلکه دیگر قالی‌های این سرزمین نیز شهرت جهانی دارند. از مشهورترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
| نام فرش | ابعاد | دوره تاریخی | محل نگهداری فعلی |
| قالی اردبیل | 11×5 متر | صفویه | موزه ویکتوریا و آلبرت، لندن |
| قالی چلسی | حدود 540×310 سانتی‌متر | صفویه | موزه ویکتوریا و آلبرت، لندن |
| قالی شکارگاه | 6×3 متر | صفویه | موزه هنر و صنعت، اتریش |
| فرش امپراتور | حدود 7.6×3.4 متر | صفویه | موزه متروپولیتن، نیویورک |
| فرش تبریزی منت | حدود7.83×3.79 متر | صفویه | موزه لوور، پاریس |
فرش پازیریک کاشان
ممکن است این سوال پیش بیاید که: آیا فرش پازیریک از کاشان است؟
با توجه به قدمت چند هزار ساله هنر قالی‌بافی و تاریخچه فرش کاشان، برخی ممکن است چنین تصوری داشته باشند که قدیمی ترین فرش جهان متعلق به کاشان است. کاشان همواره یکی از مراکز مهم و برجسته بافت فرش دستباف ایرانی بوده و فرش‌های آن به ظرافت و کیفیت بالا معروف هستند. اما واقعیت این است که فرش پازیریک در نواحی سیبری روسیه کشف شده و قدمت آن به حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. پژوهشگران معتقدند نقش‌ها و طرح‌های فرش پازیریک، شباهت زیادی به آثار هخامنشی در تخت جمشید دارد. با این حال، نظرها در مورد محل دقیق بافت آن متفاوت است، اما احتمال ایرانی بودن این اثر تاریخی بسیار قوی است.
جمع‌بندی مطالب
فرش پازیریک قدیمی ترین فرش جهان است و اهمیت تاریخی بسیار بالایی دارد. اگرچه مبدا دقیق بافت آن به طور قطعی مشخص نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که این فرش احتمالا ایرانی است. فرش پازیریک در کوهستان‌های سیبری روسیه کشف شد و امروزه در موزه آرمیتاژ شهر سن پترزبورگ نگهداری میشود.
هنگام کشف، بخش‌هایی از فرش به دلیل تماس مستقیم با رطوبت دچار آسیب و پوسیدگی شدید شده بود، اما این قسمت‌ها توسط کارشناسان و متخصصان ماهر ترمیم و بازسازی شدند تا زیبایی و اصالت اثر حفظ شود.
فرش پازیریک فقط یک فرش قدیمی نیست؛ بلکه نمونه‌ای ارزشمند از هنر قالی‌بافی است که گذشته ایران را به تاریخ فرش‌بافی جهان وصل می‌کند و هنوز هم برای پژوهشگران و دوستداران فرش جذابیت دارد.
سوالات متداول
قدیمی ترین فرش جهان چه نام دارد؟
قدیمیترین قالی جهان پازیریک است.
قدیمی ترین فرش جهان در کدام کشور کشف شد؟
قدیمی ترین فرش دنیا، در دره پازیریک واقع در کوههای آلتای کشور روسیه کشف شد.
قدیمیترین فرش جهان در کدام کشور نگهداری میشود؟
قدیمی ترین قالی جهان در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ روسیه قرار دارد.
قالی پازیریک مربوط به کدام دوره است؟
قالی پازیریک مربوط به دوره هخامنشیان است و قدمت آن به حدود سال 400 پیش از میلاد مسیح (حدود 2500 سال پیش) بازمی‌گردد.