تاریخچه فرش کاشان؛ میراث ثبت شده جهانی یونسکو
فهرست عناوین
شهر کویری کاشان در شمال استان اصفهان قرار دارد و از شهرهای مرکزی ایران محسوب‌می‌شود. نام این شهر به‌دلیل سکونت اقوامی به نام کاسی ها یا کاشو ها به این شهر نسبت داده شده است. کاشان یکی از نخستین مراکز اصلی بافت فرش و صنایع کارخانه‌ای در ایران و جهان است و فرش بافی آن جزو هنرهای دستی برجسته ایران به‌شمار می‌رود.
قالی کاشان در فهرست یادواره‌های یونسکو ثبت شده‌است و امروزه بافندگان کاشان را میتوان وارث فرشهای ماشینی یا دستباف دانست که نام ایران را در دورترین نقاط دنیا بر سر زبان‌ها جاری کردند.
فرش ماشینی چیست؟ از گذشته تا به امروز صنعت فرش بافی دچار تغییرات و تحولاتی بسیار در تولید بوده است. با زیاد شدن دستگاه‌های بافندگی صنعتی، تولید فرشهای ماشینی رونق گرفت. فرش ماشینی با استفاده از ماشین‌ها و به‌صورت خودکار بافته می‌شود. از وجوه تمایز این فرش‌ها با فرشهای دستباف میتوان به کیفیت و دقت در بافت و همچنین سرعت بالای تولید نسبت به فرش دستباف اشاره کرد
چرا فرش کاشان در طول تاریخ مهم بوده است؟
از دلایل اینکه چرا فرش کاشان به‌عنوان یکی از نمادهای فرهنگی هنری ایران شناخته شده میتوان به این اشاره کرد که نقشی کلیدی در احیای دوباره هنرهای دستی ایران داشته است. طراحی زیبا و کیفیت بافت مطلوب، این فرش را در سراسر جهان زبانزد کرده است. هر ساله تعداد زیادی از گردشگران خارجی برای خرید فرش به این منطقه سفر می‌کنند.
تاریخچه فرش ماشینی کاشان به حدود سال های طولانی پیش برمی‌گردد. اولین فرشهای ابریشمی ایران در کاشان بافته شد و اولین مرکز تولید ابریشم ایران در کاشان بوده است.
افراد مشهور زیادی، مانند مارکوپولو، شوالیه شاردن و آنتوان شرلی، به کاشان سفر کرده‌اند و در سفرنامه‌های خود هنر کاشان را در زمینه هنرهای دستی، قالیچه و فرش تحسین کرده‌اند. همچنین کاشان را به‌عنوان شهری که پر از اطلس، تافته، مخمل، زری ساده، ابریشم مخلوط با طلا و نقره، قالی و قالیچه، ظروف چینی و کاشی است، یاد کرده‌اند.
شوالیه شاردن درباره کاشان چنین می‌گوید: در هیچ نقطه‌ای از ایران بیش از این شهر و اطراف آن، اطلس و مخمل، تافته و حریر و ابریشم مخلوط به زر و سیم بافته نمی‌شود.
تاریخچه قالی کاشان و قدمت آن
قدمت و تاریخچه فرش کاشان به قرن نوزدهم برمی‌گردد. کاشان همیشه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تولید و بافت فرش در ایران شناخته شده‌است. قالی‌های باقی مانده از آن دوران، به‌دلیل دقت و زیبایی منحصر به فردشان، امروزه در موزه‌های مهم و معتبر نگهداری می‌شوند.
صفویه: شاه عباس صفوی ارزش و جایگاه والایی برای شهر کاشان قائل بود و حمایت ویژه‌ای از صنعت فرش‌بافی این شهر داشت و این‌گونه بود که صنعت فرش بافی در این دوره شهرت جهانی پیدا کرد. نوشته‌ها گویای آن هستند که کاشان مرکز بافت قالی درباری بوده است. قالی‌های نقره باف و زرباف از همین آثار هستند که به قالی شاه‌عباسی معروف هستند.
قاجار: فرش و فرش بافی در همه مدت حکمرانی قاجاریه حدود ۲۵۰ سال دارای روال و سطح یکنواختی نبوده و مرتب در وضعیت پستی و بلندی بوده است. در ابتدای دوره قاجار صنایع‌دستی ایران پیشرفت کمی کرد، و مدتی بعد به‌علت افزایش واردات به‌سمت نابودی رفت، فقط فرش پیشرفت کمی کرد و بازارش بهتر از دیگر منسوجات بود.
سبک‌های رایج مورد استفاده در طول تاریخ فرش کاشان
فرش‌کاشان یکی از شناخته‌شده‌ترین فرشهای دستباف ایران است که دارای طرح‌های مختلفی است که که هرکدام از آنها ویژگی‌های خاص خود را دارد و معمولاً بر اساس ذوق و سلیقه طراح، خلق می‌شوند. در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین طرح‌های آن می‌پردازیم:
طرح لچک ترنج
در این طرح، یک ترنج بزرگ در مرکز فرش قرار دارد و چهار لچک (که به‌طور معمول در گوشه‌های فرش قرار می‌گیرند) این ترنج را احاطه کرده‌اند. ترنج‌ها نیز به‌صورت دایره‌ای یا بیضی شکل هستند.
طرح افشان
در طرح افشان، گل‌ها و نقش‌ها به‌طور پراکنده در سطح فرش پخش‌شده‌اند و مرکز یا ترنجی در فرش وجود ندارد. این فرش برای فضاهایی با طراحی ساده مناسب هستند.
طرح محراب
این طرح فرش اغلب در مکان‌های مذهبی و مسجد ها به کار می‌رود. طرح محراب به‌طور دقیق شبیه به محراب‌های مساجد است. این طراحی معمولاً به‌شکل یک نیم‌دایره یا هلال است که در مرکز آن نقش و نگارهایی وجود دارد.
طرح شکارگاه
این طرح یکی از پرطرفدارترین طرح‌ها در تاریخچه فرش دستباف کاشان است. در طراحی این فرش، صحنه‌هایی از شکار حیوانات و طبیعت وجود دارد. همچنین ممکن است تصویری از شکارچیان در حال شکار و یا حیوانات وحشی مانند آهو، شیر، گوزن و دیگر حیوانات دیده شود.
طرح واگیره ای
این طرح معمولاً دارای نقش‌های هندسی و خطوط خاص و گل‌های تکراری است که به‌طور مرتب در سراسر فرش پخش‌شده‌اند
طرح تصویری
این طرح شامل تصاویری از منظره‌های طبیعی، داستان‌ها یا صحنه‌های خیالی است که بر روی فرش‌ها طراحی‌شده‌اند. در این طرح‌ها معمولاً از رنگ‌های مختلف و جزئیات زیاد استفاده می‌شود تا تصویری زیباتر و جالب‌تر ایجاد شود.
طرح محتشم
طرح محتشم معمولاً به‌عنوان یک نوع طراحی لوکس شناخته می‌شود که با طرح‌های پیچیده و شلوغ برای ایجاد یک اثر هنری منحصربه‌فرد استفاده می‌شود.
طرح گلدانی و درختی
این طرح در فرشهای سنتی بسیار دیده‌می‌شود. در این طرح‌ها، گلدان‌ها و درختان به‌عنوان عناصر اصلی در طراحی هستند. طرح گلدانی تصاویری از گلدان‌ها پر از گل‌های مختلف است، در حالی که طرح درختی بیشتر نمای درختان با شاخ و برگ‌ها است.
پرکاربردترین رنگ‌های مورد استفاده در تاریخچه فرش کاشان
در طول تاریخ، فرش بافی به یکی از هنرهای دستی مهم و معروف کاشان تبدیل شده به‌گونه‌ای که کیفیت، طراحی و رنگ‌پردازی زیبا در این فرش‌ها آن را به یک انتخاب محبوب و ارزشمند در ایران و جهان تبدیل کرده است.
از جمله رنگ های پرکاربرد در بافت و طراحی قالی های کاشان فرش میتوان به رنگ های زیر اشاره کرد:
- قرمز لاکی
- کرم
- سرمه‌ای
- سبز
- قهوه‌ای
این هارمونی رنگ با دقت و هنر طراحان در فرش استفاده شده‌است.
آثاری که از فرش کاشان در طول تاریخ باقی‌مانده‌اند
با توجه به تاریخچه فرش کاشان و هنرهای منحصر به فردی که مردم ایران داشتند، نقوش هنری خیره کننده ای وجود دارد که در تولید فرش استفاده می‌شود. از طرح‌های رایجی که از فرش کاشان در طول تاریخ باقی مانده است میتوان به طرح‌های چرخشی نازک و طرح‌های خود مشابه، طرح‌های شاه‌عباسی،، طرح پیچ‌های شاخه گل، طرح‌های محراب، اشاره کرد. امروزه نیز از بسیاری از این طرح‌های زیبا در تولید فرش ماشینی استفاده می‌شود.
مقایسه تاریخ فرش ماشینی و دستباف کاشان
با وجود پیشرفت‌های زیاد تولید فرش در طول زمان، تفاوت فرش دستباف و ماشینی همچنان موضوعی است که بحث‌برانگیز است. بررسی این دو نوع فرش، نشان‌می‌دهد که هرکدام چه ویژگی‌هایی ارائه می‌دهند. فرش دستباف نمایانگر هنر و زحمت هنرمندان ایرانی است که با دستان خود طرح‌هایی با ظرافت بالا خلق کرده‌اند.
از سوی دیگر، فرشهای ماشینی با دستگاه‌های پیشرفته تولید می‌شوند که سرعت و دقت بافت را افزایش داده است این فرش با الیاف مصنوعی مانند پلی‌استر یا اکریلیک بافته می‌شوند و از نظر اقتصادی نسبت به فرشهای دستباف خیلی به صرفه تر هستند. با افزایش تقاضا در بازار، به‌تدریج روش‌های بافت این نوع فرش و ماشین آلات مخصوص آن نیز بهبود چشمگیری پیدا کرد.
جمع‌بندی
در این مقاله نگاهی جامع و کامل به تاریخچه فرش کاشان داشتیم و از اهمیت فرش کاشان در طول تاریخ، سبک‌ها و رنگ‌های محبوب در این صنعت، آثار باقی مانده و مقایسه‌ی فرشهای ماشینی و دستباف گفتیم تا درباره عمق و ارزش تاریخی این محصول بیشتر بدانیم. هر ساله تعداد فراوانی از این فرش‌ها به نقاط مختلف جهان صادر می‌شود. این هنر اصیل، توانایی طراحان و بافندگان هنرمند کشورمان را یادآور می‌شود.
سؤالات متداول
چرا فرشهای کاشان شهرت جهانی دارند؟
از دلایل شهرت جهانی فرشهای کاشان میتوان به مواردی مثل کیفیت مطلوب، طراحیهای خاص با خلاقیت بالا و ظرافت و زیبایی بافت اشاره کرد.
نقش فرشهای کاشان در صنعت فرش ایران چیست؟
تولید فرش در کاشان علاوه بر ایجاد اشتغال زایی برای مردم بومی، در صادرات و ورود ارز به داخل کشور نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
کاشان چگونه به یک مرکز مهم تولید فرش تبدیل شد؟
تولید فرش از دیرینه در کاشان رایج بوده است. فرش های کاشان از دیر باز به دلیل کیفیت مواد اولیه و خلاقیت در طراحی، مورد تقاضای بازار های داخلی خارجی بوده و بخشی از هویت این منطقه است.
کدام سبک ها در طول تاریخ فرش کاشان بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است؟
سبک های مختلفی برای طراحی فرش های کاشان مورد استفاده قرار می‌گیرد که از پرکاربردترین آن میتوان طرح لچک ترنج،طرح افشان، طرح گلدان درختی، طرح محراب، طرح شکارگاه، طرح واگیره‌ای و طرح تصویری را نام برد.