فرش دستباف چیست؟ همه چیز درباره هنر قالی بافی ایرانی

فهرست عناوین

---

فرش دستباف از جمله اولین زیرانداز های تولید شده بشر است و از قدمت بالایی برخوردار است. فرش دستباف چیست؟ چگونه تولید می‌شود؟ به طور خلاصه، الیاف مشخص شده با دست به تاروپود فرش گره زده می‌شوند و فرش دستباف را تشکیل می‌دهند.
مهم‌ترین فرق فرش دستباف و ماشینی مراحل بافت آن است. فرش‌های دستباف با دست و فرش‌های ماشینی با استفاده از ماشین‌های صنعتی پیشرفته به بافت می‌رسند که کامل‌تر در تفاوت فرش دستباف و ماشینی توضیح داده‌ایم.

تاریخچه فرش دستباف

هزاران سال پیش فرش‌های دستباف به تولید رسید و کاشان از جمله اولین و بهترین تولیدکننده‌های این نوع از زیراندازها ست. طبق شواهد و نظرات باستان شناسان اولین فرش دستباف در دوره هخامنشیان و حدود 2500 سال پیش بافته شد و تاریخچه فرش ایرانی شکل گرفت. یکی از قدیمی‌ترین فرش‌های بافته شده، فرش پازیریک است و قدمت آن به قرن پنجم پیش از میلاد بازمی‌گردد. این نشان دهنده قدرت بالای ایرانیان در بافت فرش دستباف است.
تاریخچه فرش دستباف در ایران

• دوره باستانیان
• دوره اسلامی
• دوره سلجوقی
• دوره صفوی
• دوره معاصر

کشور ایران در نقش بافی جهان نقش بسیار ویژه‌ای دارد و فرش دستباف ایرانی زبان زد خاص و عام است. ایران به یکی از بزرگ‌ترین تولید کنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف در جهان تبدیل شده است. در ایران 4 مرکز فرش بافی وجود دارد که بیشترین سهم تولید متعلق به آنهاست، تبریز، کاشان، اصفهان و کرمان از جمله مراکز مهم تولید فرش دستباف هستند.

مزایا فرش دستباف چیست؟

فرش دستباف از مزایای زیادی برخوردار است که آن را محبوب ساخته است. این گونه از فرش‌ها به دلیل استفاده از مواد طبیعی، دوام بالا، حمایت از دامپروری، سرمایه گذاری بلند مدت و زیبایی منحصر به فرد و ارزش هنری مزایای زیادی دارند. فرش‌های دستباف با استفاده از الیاف طبیعی عایق بسیار خوبی برای سرما و گرما هستند و در اثر استفاده نه تنها ارزش آنها کم نمی‌شود بلکه هر قدر که قدمت آن بالاتر برود، ارزش آن نیز بیشتر می‌شود. در این بخش و بخش بعدی، مزایا و معایب فرش دستباف را مورد بررسی قرار می‌دهیم:

• ارزش هنری و زیبایی: هر طرح و نقش فرش دستباف زیبایی منحصر به فرد خود را دارد که ظرافت و دقت را به دکوراسیون اضافه می‌کند.
• دوام و ماندگاری بالا: فرش‌های دستباف در خود از پشم، ابریشم، کرک و کتان استفاده می‌کنند و بافت محکمی دارند. این ویژگی‌ها به آنها عمر طولانی می‌بخشد، فقط کافی‌ست از آن صحیح نگهداری کنید.
• عایق حرارتی: الیافی مانند پشم و ابریشم عایق بسیار خوبی در برابر سرما و گرما هستند و نقش ویژه‌ای در حفظ دمای محیط ایفا می‌کنند.
• ارزش سرمایه گذاری: فرش دستباف به دلیل بافت با دست و الیاف طبیعی، با گذشت زمان افت قیمت پیدا نمی‌کنند و بالعکس از ارزش بالاتری برخوردار می‌شوند.
• حمایت از دامپروری و هنر صنایع دستی: فرش دستباف یکی از محصولات دستی ارزشمند است که با تولید آن از هنرهای دستی و دامپروری حمایت ویژه‌ای می‌شود.
• مواد طبیعی: فرش‌های دستباف از الیافی استفاده می‌کنند که با پوست انسان سازگار است و باعث ایجاد حساسیت نمی‌کند مانند ابریشم، پشم، پنبه، کرک و کتان.
• کاهش آلودگی محیط: الیاف فرش دستباف جذب آلودگی بالایی دارند و به فضای سالم محیط کمک می‌کنند.
• کاهش تولید زباله: فرش دستباف قابلیت بازیافت آسان‌تری دارد نسبت به فرش ماشینی، به همین دلیل برای محیط زیست بهتر هستند.
• کاهش سروصدا: الیاف طبیعی و بافت متراکم فرش دستباف، به کنترل صدای محیط کمک می‌کند.

معایب فرش دستباف چیست؟

همان‌گونه که در بخش قبل مشاهده کردید، فرش دستباف از مزایای زیادی برخوردار است که آن را به فرشی خاص تبدیل می‌کند. اما عیوب فرش دستباف نیز زیاد هستند که شاید مورد پسند مخاطبان قرار نگیرد و به سراغ فرش ماشینی بروند. این معایب شامل نقص بافت، سختی شستشو و.... هستند که در ادامه هر یک را به‌اختصار توضیح می‌دهیم:

• بالازدگی و پایین زدگی: هنگام بافت اگر فرش به طور یکنواخت کشیده نشود فرش دچار بالازدگی و پایین زدگی می‌شود. این یعنی فرش با برجستگی یا فرورفتگی مواجه می‌شود.
• رگه دار شدن: وجود رگه‌های خط متفاوت نسبت به بافت زمینه که ممکن است عدم یکنواختی رنگ خامه یا عدم دقت در رنگرزی باشد.
• غلط بافی: اشتباه در بافت طرح و نقش فرش که توسط بافنده انجام می‌شود.
• شل شدگی و کوبیدگی: گره‌های فرش باید به یک میزان گره زده و کوبیده شوند و عدم انجام این کار باعث شل و سفت شدن برخی از قسمت‌های فرش می‌شود.
• کجی: هنگامی که گوشه‌های فرش دستباف صاف نباشند که به دلیل بی دقتی در بافت است.
• حساسیت به رطوبت: فرش دستباف به دلیل استفاده از مواد طبیعی در بافت خود به رطوبت و نم زدگی حساس هستند و ممکن است دچار کپک و پوسیدگی شوند.
• حساسیت به نور: تابش مستقیم نور خورشید به الیاف فرش باعث رنگ رفتگی و کم رنگی فرش می‌شود.
• قیمت نجومی: استفاده از الیاف طبیعی، رنگرزی طبیعی و بافت به دست بافنده‌ها قیمت این فرش‌ها را افزایش می‌دهد.
• وزن بالا: بافت متراکم و الیاف طبیعی، وزن این فرش‌ها را افزایش می‌دهد.
• شستشوی سخت: برای شستشوی فرش دستباف باید دقت و تخصص داشته باشید که ممکن است عدم رعایت برخی نکات باعث مخلوط رنگ‌های فرش شود.
• طرح و رنگ محدود: نسبت به فرش ماشینی، فرش دستباف از طرح و نقش محدودتری برخوردار است.

بهترین طرح‌های فرش دستباف

در میان تنوع طرح‌های فرش دستباف، هر نقش نشان دهنده فرهنگ، تاریخ و ذوق بافنده است. انتخاب بهترین طرح به هارمونی فضا کمک می‌کند و بافت هر طرح در دل فرش، نشان از اصالت آن منطقه است. تمامی فرش‌های دستباف زیبایی و اصالت ایرانی را در نقوش خود دارند. در ادامه طرح‌های پرطرف‌دار فرش دستباف ایرانی را بازگو می‌کنیم:

• طرح شاه عباسی: منشأ این طرح به دوران صفویه برمی‌گردد و از نقوش گل‌های شاه عباسی و هندسی بهره می‌برد. الیاف و رنگ‌های زنده آبی، قرمز، زرد و سبز حسابی جلوه این فرش را نمایان می‌کند.
• طرح اسلیمی: نقوش شاخه‌ای پیچ‌درپیچ به همراه برگ، فرش طرح اسلیمی را بسیار خاص کرده است.
• طرح افشان: طرح‌های افشان اغلب بدون لچک و ترنج هستند و نقوش گل و برگ آن در سراسر فرش پخش می‌شود.
• طرح‌های گل‌دار: این گونه فرش‌های دستباف از گل‌های طبیعی مانند رز و شاخ و برگ‌هایشان پیروی می‌کنند.
• طرح لچک و ترنج: یک ترنج مرکزی و چهار لچک در گوشه‌های فرش تشکیل شده است.
• طرح درختی: طرح درختی شامل درختان و شاخ و برگ آنهاست و گهگاه در نقش خود از حیوانات و پرندگان نیز استفاده می‌کنند.
• طرح شکارگاه: در این طرح صحنه‌های شکار و شکارچیان بافت می‌شود.
• طرح‌های خشتی یا قاب‌دار: قاب‌های هندسی و در درون خود نقوش مختلفی را جای‌داده‌اند، به طرح خشتی معروف هستند.
• بته جقه: فرش دستباف بته جقه شامل طرح‌های مختلفی مانند بته جقه مادر و بچه، بته ترمه، بته افشار و بته کردستانی است.
• ماهی درهم: دیگر فرش دستباف مخصوص کردستان، خراسان و اراک ماهی درهم است.
• طرح‌های آثار باستانی: مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مقبره شیخ صفی و.... از جمله طرح‌های معروف هستند.
• طرح‌های عشایری: قشنگی این طرح‌ها به دلیل عدم وجود نقشه و تنها ذهن بافنده است که نقش نهایی بدون قرینه است و زیبایی خاص خود را دارد.
• طرح‌های ترکمنی: از دیگر فرش‌های دستباف که ذهنی هستند طرح ترکمنی‌ است و معمولاً طرح‌های هندسی دارند. عزال گز و قاشقی از دو طرح معروف این دسته از فرش‌ها هستند.
• طرح گلدانی: بافت گلدانی به صورت بزرگ و یا کوچک در زمینه فرش، طرح‌های گلدانی را تشکیل می‌دهند.
• طرح‌های محرابی: همان‌گونه که از نام آنها پیداست، محراب نماز را در خود جای‌داده‌اند و دو نوع محراب گلدانی و درختی از مشهورترین نمونه‌های این فرش دستباف است.

جنس فرش‌های دستباف

پیش از آنکه وارد جزئیات جنس نخ‌ها شویم، هر نوع الیاف نقش متفاوتی در زیبایی و دوام فرش دارد. انتخاب صحیح جنس نخ، هم جلوه بصری را ارتقا می‌دهد و هم بافت را برای سال‌ها پایدار نگه می‌دارد. در ادامه به انواع جنس نخ فرش‌های دستباف می‌پردازیم:

• فرش دستباف پشمی: این دسته از فرش‌ها از پشم حیواناتی مانند گوسفند، بز و یا شتر تشکیل می‌شوند. دوام بالا، نرمی مطلوب و تنوع رنگی از جمله ویژگی‌های مثبت این فرش است.
• فرش دستباف ابریشمی: فرش‌های دستباف ابریشم بسیار خاص و گران‌بها هستند. الیاف ابریشم ظرافت، زیبایی و درخشندگی خود را به فرش منتقل می‌کنند و فرشی کم نظیر تحویل می‌دهند.
• فرش دستباف پنبه‌ای: این فرش‌ها با الیاف طبیعی پنبه بافته می‌شوند و قیمت مناسب‌تری دارند.

با شرح مزایا، معایب، طرح‌های برجسته و الیاف فرش‌های دستباف، به خوبی متوجه شدید فرش دستباف چیست.

فرش‌های دستباف در چه ابعادی تولید می‌شوند؟

فرش دستباف از اندازه‌های گوناگونی برخوردار است که می‌توان آن را کامل دانست. اندازه‌های استاندارد 6، 9 و 12 متری که بیشترین تولید را دارند. اندازه های بزرگ‌تر مانند 24 متری که بیشتر برای فضاهای رسمی بافت می‌شود تا اندازه های کوچک مانند کناره‌ها و پادری‌ها، فرش‌های دستباف از ابعاد کاملی برخوردار هستند. در ادامه لیستی کامل از اندازه های فرش دستباف برای شما فراهم آورده‌ایم:

• قالی: ابعاد 6، 9، 12 و 24 متری
• قالیچه: مساحت کمتر از 4 متر مربع
• کناره‌ها: مناسب راهرو و پله‌ها
• کلگی: فرش‌هایی با عرض کمتر از قالی و طول کمتر از 4 متر
• پادری و پشتی: پادری با ابعاد 50*70 و پشتی با ابعاد 90*60
• ذرع و نیم: ابعاد 1*1.5
• سجاده‌ای: ابعادی حدود 0.8*1.1

قیمت گذاری فرش‌های دستباف

یمت گذاری فرش دستباف با چند معیار کلیدی و مهم انجام می‌شود. متخصصین قیمت کردن فرش با هریک از این معیارها روی فرش قیمت می‌گذارند و هر فرد معیار خود را در قیمت دهی فرش دستباف دارد. اما برخی از مهم‌ترین نکات تعیین قیمت فرش دستباف را در پایین مشاهده می‌کنید.

• جنس الیاف: ابریشم با ظرافت و زیبایی منحصر به فرد، قیمت گران‌تری نسبت به پشم و پنبه دارد. ضمن اینکه مرغوبیت الیاف نیز مورد رصد قرار می‌گیرد.
• تراکم: بررسی میزان گره‌های فرش نیز در اولویت قرار دارد و باید هنگام تعیین قیمت فرش دستباف مورد بررسی قرار بگیرد.
• ابعاد: هر قدر که ابعاد فرش بزرگ‌تر شود، قیمت فرش نیز افزایش میابد.
• طرح و نقش: طرح‌های فرش هر چقدر که پیچیده‌تر باشد قیمت بیشتری دارد و اگر ساده باشد قیمت پایین‌تر.
• نو یا کهنه بودن: فرش‌های نو معمولاً از قیمت بالاتری بهره می‌برند. اما برخی مواقع ممکن فرش کهنه باشد و به دلیل بافت خاص، طرح خاص و یا حتی قدمت بالا از ارزش بالاتری نسبت به فرش دستباف نو برخوردار باشد.
• کیفیت بافت: نوع گره‌ها اگر با دقت و ظرافت زده شده باشند قیمت نهایی فرش نیز تغییر خواهد کرد.
• هزینه مواد و دستمزد: هزینه‌های مصرفی در طول بافت فرش نیز موثر هستند مانند هزینه‌های مواد و دستمزد بافندگان.

مطالب مرتبط: چرا فرش دستباف گران است؟

انواع سبک بافت فرش‌های دستباف

قبل از معرفی سبک‌های بافت، باید اشاره کنیم که نوع گره گذاری فرش بر دوام و ظرافت فرش تأثیر می‌گذارد. هر سبک بافت، ویژگی منحصر به فردی دارد که انتخاب آن به نوع کاربرد و سلیقه شما بستگی دارد:

• گره فارسی (نامتقارن): بافت منعطف و دقیقی دارد که امکان طراحی نقوش ظریف و رنگ پردازی گسترده را می‌دهد و بیشتر در فرش دستباف کاشان و اصفهان رواج دارد.
• گره ترکی (متقارن): بافتی منظم و متعادل که در فرش‌های دستباف تبریز و همدان مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ این سبک دوام بالایی دارد.
• گلیم بافی (بافت تخت): پودهای افقی و عمودی سطح یکنواخت و بدون پرز ایجاد می‌کند؛ این گونه فرش‌های تولید شده مناسب فضاهای پر تردد و شست و شوهای مکرر هستند.
• جاجیم بافی (نخ ریسی متقارن): سبک سنتی عشایری به همراه بافت ضخیم و ساده با نقوش کلاسیک که در مناطق مختلف ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• پلاس بافی (بافت پشمی حجیم): به کارگیری پشم‌های بلند به همراه گره‌های درشت برای ساخت فرشی حجیم و نرم؛ مناسب فضاهای نشیمن و خواب است.
• گبه بافی (بافت نرمال و ساده): تعداد رنگ محدود به همراه نقوش انتزاعی خلوت دارد و بافت سبک که ارزش هنری خاصی دارد.
• معرق بافی (بافت ترکیبی): تلفیق بافت و دوخت برای ایجاد طرح‌های معرق کاری که ظاهری بسیار خاص و نفیس دارند.

نکات تخصصی برای نگهداری فرش‌های دستباف

در ابتدا باید بهترین شرایط محیطی را فراهم کنید؛ دمای معتدل، رطوبت مناسب و دور از تابش مستقیم خورشید، با رعایت این موارد سلامت فرش شما در طولانی مدت تضمین می‌شود. سطح زیرین فرش باید صاف و بدون ناهمواری باشد تا فشار یکنواخت به سرتاسر فرش وارد شود و از ایجاد چین خوردگی جلوگیری کند. هر چند ماه یک‌بار فرش را به آرامی جابه‌جا کرده تا سایش در نقاط خاص متمرکز نشود. برای پاک‌سازی گردوغبار نفوذ کرده به داخل الیاف فرش با استفاده از جارو دستی نرم به پشت فرش ضربه‌های ملایم بزنید تا ذرات خارج شوند.
در صورت برخورد با لکه‌ها باید بسیار هوشمندانه عمل کنید و بی گدار به آب نزنید. می‌توانید با نهایت دقت، با استفاده از شوینده‌های مخصوص فرش دستباف آنها را از بین ببرید. با توجه به مکان استفاده و در معرض پاخوردگی فرش را سالانه شست و شو دهید و یا اینکه به یک مرکز تخصصی بسپارید تا این کار را برای شما انجام دهد. هر چند وقت یک‌بار فرش را چک کنید تا مطمئن شوید پارگی و یا شل شدگی گره نداشته باشد و در صورت مشاهده برای ترمیم آنها بلافاصله اقدام کنید.

بهترین روش برای شست و شوی فرش دستباف چیست؟

برای شستشوی فرش دستباف باید دقت بسیار بالایی داشته باشید تا به الیاف و بافت فرش آسیب نرسد. شستشوی فرش دستباف باید یک پروسه کامل و بدون نقص باشد از استفاده شوینده مناسب گرفته تا خشک کردن اصولی. در صورت نداشتن وقت می‌توانید از قالیشویی‌های معتبر استفاده کنید تا طبق اصول و به درستی شست و شوی فرش انجام شود. قالیشویی‌های معتبر با روش‌های مدرن به بهترین نحوه ممکن فرش را شستشو می‌دهند.

ویژگی یک فرش دستباف تمام عیار چیست؟

اگر به دنبال یک فرش تمام عیار و ویژه هستید تا بهترین خرید را انجام داده باشید، باید چک کنید تا این ویژگی‌ها را داشته باشد. مطمئن شوید که پشم، ابریشم و یا پنبه مرغوب در تاروپود فرش استفاده شده و هیچ الیاف نامرغوبی ندارد. یکنواختی و تراکم گره‌ها نشان از دقت و هنر بافنده است و می‌تواند به راحتی طرح و نقش فرش را به درستی اجرا کند. الیاف باید با رنگ‌های طبیعی رنگ شده باشند تا در برابر نور و شستشو مقاومت داشته باشد و دچار کم‌رنگی نشود. نقشه فرش را بررسی کنید تا به بهترین و درست‌ترین حالت ممکن اجرا شده باشند و ظاهری متوازن از خود نشان دهند.
فرش باید بعد از پهن شدن صاف و بدون چین خوردگی باشد و هنگام لمس سطح فرش باید حس نرمی و لطافت را به مخاطب القا کند. تاروپود فرش دستباف باید به گونه‌ای گره خورده باشد که پس از چندین سال استفاده، ذره‌ای افت و شل شدگی نداشته و زیبایی خود را از دست ندهد. این مجموعه ویژگی‌ها فرش دستباف را به یک اثر هنری تبدیل می‌کند.

برای خرید فرش دستباف چه نکاتی را باید رعایت کنیم؟

به عنوان یک خریدار معمولی که تخصص زیادی در فرش دستباف ندارد می‌توانید مشخصات و ویژگی‌هایی که راحت‌تر هستند را بررسی کنید. ابتدا الیاف فرش را بررسی کنید که پشم، ابریشم و یا پنبه باشد و فرش از نرمی مطلوبی برخوردار باشد. پشت فرش را بررسی کنید تا میزان تعداد گره و شل نشدگی آنها را رصد کرده باشید. فرش‌هایی انتخاب کنید که در کارگاه‌های مشهور به بافت رسیده باشند از شناسنامه و یا مهر کارگاهی برخوردار باشند. در نهایت مشخصات و قیمت را با هم مقایسه کنید و خرید را انجام دهید.

فرش دستباف چه رنگی خوبه بخریم؟

در انتخاب رنگ فرش دستباف مواردی مانند سلیقه شخصی و سبک دکوراسیون اهمیت ویژه ای دارند. اما رنگ هایی مانند آبی، لاکی(روناسی)، کرم و طوسی از محبوبیت بالایی برخوردار هستند. اما برخی نکات مهم در انتخاب رنگ فرش دستباف که نقشی اساسی دارند، عبارتند از:

• سبک دکوراسیون
• روشنایی فضا
• رنگ های مکمل
• سلیقه شخصی

آیا فرش دستباف و دستباف گونه یکی هستند؟

فرش دستباف گونه چیست؟ در واقع نوعی فرش ماشینی است که به دلیل نقوش پر جزئیات به این اسم نام‌گذاری شده است. فرش‌های دستباف با دست‌های بافندگان هنرمند و زحماتی فراوان به تولید می‌رسد در حالی که فرش‌های دستباف گونه، با دستگاه ماشینی تمام خودکار به بافت می‌رسند. قیمت و کیفیت این دو فرش به طور چشمگیری متفاوت است؛ فرش دستباف گونه معمولاً ارزان‌تر و یکنواخت‌تر است، در حالی که فرش دستباف محصولی خاص با عمر طولانی است.

جمع بندی مطالب

در این مقاله از فرش لوزان، فرش دستباف چیست را کامل توضیح دادیم. فرش دستباف از جمله زیراندازهای قدیمی و خاص در جهان هست و همواره فرش دستباف ایران مورد توجه قرار داشته است. الیاف طبیعی، گره‌های نامتقارن، طرح و نقش نه چندان شلوغ و بافت با دست از جمله ویژگی‌هایی است که فرش‌های دستباف را خاص و گران‌بها می‌کند. هنگام خرید حتماً مشخصات فرش را چک کنید تا فرشی با ارزش خریداری کنید و در صورت نداشتن تخصص لازم، از متخصصین این کار کمک بگیرید.

سؤالات متداول

کدام فرش دستباف بهتر است؟

فرش دستباف باید از الیافی مانند ابریشم، پنبه و پشم تشکیل شده باشد.

فرش دستباف چگونه بافته می‌شود؟

فرش‌های دستباف با استفاده از دار قالی و گره زدن الیاف به صورت رج به رج بافته می‌شود.